Plac Zborowy

Zapewne wielu Czytelników będzie miało trudności ze zlokalizowaniem w Raciborzu pl. Zborowego. Dzisiaj w wykazie ulic i placów już nie występuje. Jednak jeszcze na planie miasta z 1933 r. istnienie „Zbor-Platz”. Chodzi o teren u zbiegu dzisiejszych ulic Mickiewicza i Młyńskiej. Niedawno na pl. Zborowym zbudowano „Galerię »Młyńską«”. Warto temu miejscu poświęcić trochę uwagi, bo było ono dla Raciborza znaczące.

Trzeba mieć na uwadze, że na wschodzie za pl. Zborowym jeszcze w połowie XIX wieku kończyło się miasto i były tam mury miejskie. Niemiecka nazwa placu wywodzi się od polskiego słowa oznaczającego ewangelicki dom modlitwy. Na placu Zborowym za czasów władania księstwem raciborskim przez margrabiego Georga von Brandenburg-Ansbach, który był zagorzałym wyznawcą nauk Marcina Lutra, wybudowano około 1545 r. drewniany dom modlitwy dla ewangelików. Dodajmy, że margrabia Georg z rodu Hohenzollernów był bratem wielkiego mistrza krzyżackiego Albrechta von Hohenzollerna, który w 1525 r. złożył tzw. „hołd pruski” królowi Zygmuntowi Staremu. Zbór spalił się w 1574 r. ale nazwa po nim przetrwała dalsze 400 lat.

Przy pl. Zborowym, po nieparzystej stronie ul. Mickiewicza, na rogu obecnej ul. Młyńskiej znajdowała się siedziba miejska opatów cystersów w Rudach. Istnienie tego dworu jest poświadczone w 1296 r. Książę Jan Opolski (1521 – 1532) ustalił, że co roku mają odbywać się dwukrotnie posiedzenia sądu krajowego księstwa opolskiego i raciborskiego dla rozstrzygnięcia spraw administracyjnych obu księstw, a jednocześnie ich najwyższa instancja sądowa. Sesje sądowe miały odbywać się na zmianę w Raciborzu a druga w Opolu. Te roki sądowe w Raciborzu zwoływano do siedziby miejskiej opata cysterskiego, który był przewodniczącym ławy sądowej.

Jeszcze przed 1740 r. na pl. Zborowym urządzono cmentarz św. Marcina. Do założenia tego cmentarza „dla obcych i ubogich” przyczynił się ks. Paweł von Mazurek, który od 1728 r. był prałatem u raciborskiej kolegiaty, dzisiejszej fary. Niektórzy Czytelnicy pamiętają zapewne, iż podczas robienia wykopów pod fundamenty galerii „Młyńskiej” natknięto się na pochówki, wskazujące na istnienie cmentarza. Pisano o tym, jako o sensacji, także na łamach NR. Warto zresztą nadmienić, że podczas budowania w 1840 r. ul. Dworcowej także natknięto się na miejsca grzebalne.

W wydanej niedawno pracy o ulicach i placach średniowiecznego Raciborza katowicko-krakowscy naukowcy suponują, że te pochówki odkryte przy kopaniu fundamentów wiążą się z cmentarzem ewangelickim, który jakoby miał znajdować się wokół zboru. Wbrew twierdzeniom uczonych, nie ma żadnych dowodów na istnienie tam cmentarza ewangelickiego, zaś informacja o cmentarzu założonym staraniem ks. prałata Mazurka jest potwierdzona. Ostatnich pochówków na cmentarzu dokonano podczas I wojny śląskiej (1740 – 1742).

Kiedy Racibórz został zajęty przez wojska pruskie komendant garnizonu, generał Georg Ludwig von Dallwig, zajął na swoją rezydencję wspomnianą siedzibę miejską rudzkich opatów cysterskich, gdzie mieszkał zresztą do 1796 r. Von Dallwig nakazał wybrukowanie ul. Kapitulnej (Domstrasse) od Rynku do pl. Zborowego. Dodajmy w tym miejscu, że w 1783 r. w Raciborzu poza ową Domstrasse wybrukowany był jeszcze Rynek, ul. Nowa i Panieńska, czyli dzisiejsza ul. Chopina.

Komendant garnizonu von Dallwig z okien swojej rezydencji musiał patrzeć na cmentarz św. Marcina, który nieużywany, coraz bardziej się zapadał. Dlatego w 1764 r. nakazał zniwelowanie grobów. Po pożarze z 1775 r. na części pl. Zborowego urządzono plac ćwiczeń dla miejscowej kawalerii. Później przeniesiono go na teren po klasztorze dominikanów, obecny plac Targowy.

W połowie XVIII w. na pl. Zborowym urządzono miejsce targowe dla bydła i trzody chlewnej. Kiedy w 1817 r. przeniesiono do Raciborza Wyższy Sąd Krajowy dla Górnego Śląska, te targi zwierzęce przeniesiono poza mury miejskie, na dzisiejszy pl. Wolności. Przecież nie godziło się, aby w siedzibie najwyższej instancji sądowej Górnego Śląska handlowano bydłem, co niewątpliwie wiązało się z zabrudzeniem ulic.

Źródła wspominają o utworzeniu przy pl. Zborowym jeszcze przed 1766 r. szkoły przędzalniczej, która mieściła się w siedzibie miejskiej panów von Wrochem na Czerwięcicach. Trzeba mieć na uwadze, że Racibórz w XVIII w. był bardzo silnym ośrodkiem tkactwa i przędzalnictwa. W 1784 r. w mieście działało 465 przędzalników, przetwarzających 15.000 kg wełny rocznie; ich wyroby eksportowano do Polski i do Rosji.

Plac Zborowy był także związany z ochroną przeciwpożarową Raciborza. Tu w 1817 r. zbudowano pierwszą remizę strażacką. Był to budynek z muru pruskiego o wymiarach ok. 27 na 6 metrów. Dnia 16 maja 1858 r. założono w Raciborzu ochotniczą straż pożarną, która po kilku latach dysponowała już 4 pompami, 10 beczkowozami i dalszym sprzętem. Z tego powodu w 1863 r. trzeba było zbudować większą remizę strażacką. Dopiero w 1914 r. straż mogła przejąć tereny po byłej rzeźni miejskiej w pobliżu Odry, które użytkuje do dzisiaj.

Z placem Zborowym wiążą się początki administracji powiatu raciborskiego. Powiat sięgał do Rybnika a nawet Żor, ale nie obejmował Krzanowic ani Pietrowic Wielkich. Równolegle do dzisiejszej ul. Mickiewicza, jednak w pewnym oddaleniu od niej, stał budynek stanów powiatowych. Kamienicę, nabytą w 1874 r., przebudowano na cele administracyjne powiatu. Niektórzy Czytelnicy pamiętają zapewne fotografie ze stojącym na Rynku, ukosem przed kościołem św. Jakuba, budynek głównego odwachu. W 1866 r. fiskus królewski kupił od miasta działkę przy pl. Zborowym, zbudował tu nowy budynek i przeniósł do niego główny odwach z Rynku. Odwach na pl. Zborowym zlikwidowano w 1918 r. Zaś sam budynek w 1928 r. rozebrano i w tym miejscu wybudowano nowe skrzydło dla budynku starostwa, które sięgało do narożnej z ul. Mickiewicza winiarni Przyszkowskiego.

Na placu przed budynkiem starostwa 26 IX 1909 odsłonięto pomnik poety Josepha von Eichendorffa, pochodzącego z Łubowic. Niewiele wie się o tym, że ówczesne władze niechętnie odnosiły się do pomysłu postawienia na placu przed starostwem pomnika poety. Zamierzano tam bowiem postawić pomnik o charakterze państwowym, np. cesarza. Na pomnik Eichendorffa wskazano lokalizację na dzisiejszym pl. Jagiełły, ewentualnie plac przed dworcem. Trzeba było użyć groźby przekazania pomnika Eichendorffa do innego miasta. Tym sposobem doszło do postawienia na pl. Zborowym pomnika Eichendorffa, dzieła wybitnego rzeźbiarza, profesora Johanna Boese’go, profesora berlińskiej akademii sztuk pięknych, urodzonego w 1856 r. na Ostrogu. Poetę przedstawiono siedzącego na pniu dębowym, z zeszytem i pisakiem w ręku, patrzącego w kierunku dworca, czy winiarni Przyszkowskiego, mieszczącej się na rogu pl. Zborowego i obecnej ul. Mickiewicza. Wieść gminna głosiła, że Eichendorff w swoim zeszycie skrzętnie zapisuje wszystkich opuszczających winiarnię Przyszkowskiego w stanie „wskazującym”.

Dzisiejszy Raciborzanin widzi pl. Zborowy i ul. Mickiewicza zabudowane „nowoczesnymi”, choć brzydkimi komunalnymi i spółdzielczymi domami mieszkalnymi, częściowo ze sklepami po parzystej stronie ulicy, kilkoma „galeriami” i licznymi pustymi parcelami. Na tej podstawie trudno uwierzyć, że Bahnhofstraße (ul. Dworcowa, czyli dzisiejsza ul. Mickiewicza) była niegdyś pryncypalną ulicą Raciborza, gęsto zabudowaną wielopiętrowymi, niekiedy bardzo reprezentacyjnymi, kamienicami, pełną eleganckich sklepów. Przypomnijmy wygląd otoczenia pl. Zborowego w latach trzydziestych. Stał tam trzykondygnacyjny, reprezentacyjny budynek starostwa z mieszczącą się na parterze powiatową kasą oszczędności, założoną w 1845 r., jedną z najstarszych i największych na Górnym Śląsku. Po prawej stronie starostwa, w miejsce budynku byłego głównego odwachu, zbudowano czterokondygnacyjne skrzydło. Dalej, już na rogu ul. Dworcowej mieściła się ceniona winiarnia Feliksa Przyszkowskiego, który swoje składy win miał przy ul. Zborowej. Na rogu ul. Zborowej i Dworcowej było wejście do bardzo dużego sklepu wielobranżowego „Silesia”. Naprzeciw starostwa stał reprezentacyjny gmach filii Dresdner Bank, jednego z największych banków niemieckich. Na rogu ul. Młyńskiej, gdzie ongiś stała miejska rezydencja opatów rudzkich, była winiarnia Glusy. Od strony zachodniej pl. Zborowy zamykał największy raciborski sklep z elektroniką „Radio Mazur”.

To wszystko w 1945 r. stało się ofiarą płomieni. Pozostały mury straszące pustymi oczodołami otworów okiennych. Pomnik Eichendorffa usunięto i prawdopodobnie przetopiono. Pozostał tylko cokół, na którym – po zamazaniu wykutych napisów – umieszczono wazę z kwiatami. Z czasem i cokół zniknął. Na wniosek radnych mniejszości niemieckiej Rada Miasta podjęła uchwałę o ponownym usytuowaniu pomnika Eichendorffa na dawnym miejscu. Kopię rzeźby poety wykonał Georg Latton, rzeźbiarz z podraciborskich Krzyżanowic, laureat nagrody Starosty Raciborskiego „Mieszko A.D. 2012”. Symbolicznego odsłonięcia pomnika dokonali 4 IX 1994 r. prezydent miasta Raciborza Andrzej Markowiak i Franz Albrecht książę von Ratibor.

Przed kilku laty wybudowano na byłym pl. Zborowym galerię handlową, której nadano miano „Młyńska” – od przebiegającej obok ul. Młyńskiej. Zmieniło to zupełnie i charakter i wygląd byłego placu Zborowego, który zresztą w dalszym ciągu czeka na uzupełnienie pustych działek odpowiednią zabudową.