Wieża rycerska w Górkach Śląskich

Niemieckie badania archeologiczne prowadzone przed II wojną światową pod wodzą dr  Raschke z Raciborza pozwalają nam stwierdzić istnienie takiej drewnianej wieży mieszkalnej w Górkach. Według nich budowla ta pochodziła z XIII  –  XVI wieku.  Podejmiemy się jednak próby znalezienia odpowiedzi  na następujące pytania: Jak mogła wyglądać średniowieczna wieża w Górkach? Kiedy i w jakich okolicznościach została zniszczona?

Informacje na temat wiejskich gródków  zbierane przez wojewódzkiego konserwatora zabytków Jacka Pietrzaka ze wszystkich badań dotyczących podobnych wież pomogły nam przybliżyć wygląd budowli w Górkach Śl. Również literatura fachowa pozwoliła nam porównać badania na ten temat a pochodzące z terenu Górnego Śląska,  np. w Sławkowie, Żernicy, Bieruniu Starym. Podobne budowle drewniane będące wiejskimi siedzibami rycerskimi znane są również w Gołkowicach i Gorzyczkach oraz w Wodzisławiu Śląskim.

Początki prac archeologicznych

Po raz pierwszy pozostałości po grodzisku w Górkach wzbudziły zainteresowanie archeologów w 1924 roku. W latach 1913 – 27 właściciel gruntu, na którym znajdował się obiekt pan Sylwester Kałuża niwelował teren przy rzece Suminie. Wtedy to ujawniły się liczne znaleziska: żelazna rękawica, żelazny zamek do drzwi oraz liczne skorupy naczyń glinianych. Pierwszych wykopów dokonano w kwietniu 1930 r. Większość eksponatów odnalezionych w czasie prac została przekazana bądź do Muzeum w Raciborzu bądź do Muzeum w Głubczycach. Eksponaty z grodziska początkowo zbierał nauczyciel Reichel a następnie Hillmann. 

Jak wyglądała wieża?

Podobnie jak większość tego typu budowli, drewniana wieża w Górkach została wybudowana w konstrukcji zrębowej. W czasie badań ujawniono liczne pozostałości po drewnianych balach. Zdarzało się zauważyć odbicia bierwion (ociosane bale) w polepie (glinie służącej jako warstwa tynku) chroniącej drewno przed pożarem. W Górkach grubość polepy dochodziła do 6 cm. Do wiązania drewnianych bali używano niejednokrotnie żelaznych gwoździ o długości dochodzącej do 20 cm. Cała konstrukcja wieży została osadzona na głazie (głazach) narzutowym, dla zapewnienia jej stabilności.  Rycerska siedziba w Górkach znajdowała się na wzniesieniu (kopcu) otoczonym z trzech stron (północnej, wschodniej i zachodniej) fosą o grubości średnio 5 – 8 metrów.  Od strony południowej rolę fosy pełniła rzeka Sumina, jako naturalna zapora dla ewentualnego przeciwnika. Wieża miała więc charakter typowo obronny. Średnica wzniesienia (kopca), na którym znajdowała się budowla wynosiła 48 m u podstaw (tzn. na wysokości wody z fosy). Kopiec wznosił się  2 – 3 m. powyżej poziomu wody. Rycerska wieża, potocznie zwana w niektórych regionach „słupem” stała  na majdanie „kopca” (około 38 m średnicy). Wieża mogła przybierać kształt prostokąta lub kwadratu o wymiarach 6 na 6 lub 6 na 8 m. Wznosiła się na wysokość przekraczającej nieraz 15 m. Tak wysoka wieża dawała przewagę nad wrogiem. Na samym  szczycie znajdował się punkt obserwacyjny. Czym wyżej usytuowany obserwator, tym łatwiej i szybciej można było zauważyć zbliżające się niebezpieczeństwo.

Taka budowla drewniana posiadała zazwyczaj 3 kondygnacje. Parter stanowił część gospodarczą ( składy, spiżarnie, warsztaty). Na piętrze mieściła się izba mieszkalna. Na samym szczycie  – punkt obserwacyjny i miejsce dowodzenia obroną. W wyniku przedwojennych badań dr Raschke ujawniono ciekawe kafle pochodzące z pieca. Zachowane motywy na kaflach z wizerunkiem orła – symbolu dynastii czeskich Przemyślidów oraz lwa. Symbole te sugerowały podległość rycerza z Górek władzy czeskich królów. Eksponaty te złożone były w Muzeum w Raciborzu. W czasie wojny niestety zaginęły. Płytka kaflowa z wizerunkiem lwa datowana został przez dr Raschke na połowę XIII wieku. Natomiast kafle z czeskim orłem na około 1300 rok.  Ostatni książę raciborski Leszek z dynastii Piastów tuż przed swoją śmiercią złożył hołd królowi Czech w 1326 roku. Od tego czasu księstwo raciborskie zależało od zwierzchniej władzy Czech.

O mieszkańcach wieży

Kim byli rycerze zamieszkujący wiejską siedzibę obronną w Górkach Śl.?  Byli zamiłowani w sztuce, bowiem na terenie budowli znaleziono nie tylko kafle z wizerunkami lwa, orła, ale również jednorożca (połowa XVI w.) oraz św. Marcina (koniec XIV wieku).  Poza kaflami z ozdobnymi wizerunkami znaleziono dużą ilość kafli bez jakichkolwiek ozdób. Te zbiory kafli miały doprowadzić do rekonstrukcji pieca z tej budowli. Niestety działania wojenne zniweczyły te zamiary. Wiejska wieża mieszkalna w Górkach  posiadała zatem piec kaflowy, który ogrzewał siedzibę rycerza. A motywy użyte na  kaflach glazurowanych dowodzą , że była to siedziba kogoś zamożniejszego i liczącego się w księstwie raciborskim.

Na szlaku z Raciborza do Rud

Dotychczas nie ujawniono innych wież tego typu w okolicach Raciborza i Rybnika. Należy więc przypuszczać, że wieża w Górkach na trasie gościńca z Raciborza do Rud Raciborskich była najważniejszym punktem obrony przed ewentualnym najeźdźcą. W zgodnej opinii archeologów, znawców tematu, większość wież drewnianych istniała w przedziale XIII – XV wieku. Później rozpoczęto budowę skromnych dworków szlacheckich i pierwszych kamiennych budowli fortyfikacyjnych. I tak w sąsiednich Raszczycach na Bernardkowcu (dawnej siedziby rycerzy z rodu Raszczyców) wybudowano drewniany dworek pełniący również funkcje obronne, otoczony ze wszystkich stron fosą. Budowla ta musiała powstać w tym samym czasie co wieża w Górkach.  Dokument z 1606 roku dostarcza nam opisu  tego grodu w Raszczycach, który co prawda jeszcze w 1642 roku był drewniany, ale posiadał za to masywne piwnice, spichlerz oraz murowaną wieżę, zachowane do dzisiaj.  Z Raciborza, przez Raszczyce, Bogunice i Górki do Rud Raciborskich prowadził  średniowieczny gościniec (droga). Tenże gościniec [strata publica] przechodził nieopodal naszej wieży obronnej  w Górkach. O  tym trakcie informuje  pierwsza wzmianka o sąsiedniej wsi Bogunice z 1316 r. Tegoż gościńca mógł pilnować nasz rycerz z wiejskiej siedziby obronnej w Górkach.

Wskazówki końca

Niestety owiany tajemnicą jest upadek tej wieży mieszkalno – obronnej. Z przedwojennych badań archeologicznych dowiadujemy się, że z całą pewnością wieża ta runęła w kierunku wschodnim. Na szczycie wieży znajdował się dach pokryty gotycką dachówką. Kres świetności siedzibie rycerskiej w Górkach musiał położyć najazd nieprzyjaciela. Najeźdźca wystrzelił strzałę z zapalonym grotem, która dosięgła wieżę i dokonała zniszczenia. Wieża się zwaliła na jeden bok. Wskazują na to spalone resztki bali drewnianych i odpowiednie zabarwienie ziemi na grodzisku. Ponadto odnaleziono również średniowieczny grot strzały (bełt z lekko zagiętym ostrzem).

Sytuacja polityczna

Wieża mieszkalna w Górkach stanowiła strategiczny punkt na szlaku z Raciborza do Rud, nad rzeką Suminą. Na początku XV wieku, na okoliczne księstwa śląskie najechali husyci, wrogo nastawieni katolickiej hierarchii kościelnej. Często dla zysku napadali na samotne i bezbronne śląskie osady. Pan na Rybniku, książę Mikołaj rozgromił oddziały husyckie w 1433 roku. Prawdopodobnie husyci musieli także przybyć do małej osady Górki i zrównali ją z ziemią. Pod koniec XV wieku w osadach wzdłuż rzeki Suminy panował ród rycerski Szeliga, a księstwem opolskim i raciborskim zawładnął król Węgier Maciej Korwin, którego główną siedzibą była Buda na Węgrzech. Kazał dbać o bezpieczeństwo na ważnych szlakach handlowych z Wrocławia do Raciborza, a dalej przez Morawy na Węgry. Tędy biegł szlak handlowy z Rud do Raciborza, a dalej na Morawy. Jednakże pod koniec XV wieku rycerz Szeliga wmieszany w konflikt z zakonem dominikanek z Raciborza mógł dowolnie przejąć ziemię po prawej stronie od jego stawu, czyli na terenie dzisiejszej wsi Górki Śl. Prawdopodobnie z tego powodu średniowieczna osada Górek została zniszczona i opuszczona przez miejscowych chłopów. Nie wykluczone, że było to powiązane ze zniszczeniem wieży w wiosce.

Zanikająca historia

Obecnie miejsce zwane potocznie Kopcem znajduje się  na południe od głównej drogi Sumina PKP – Szymocice, na południe od kapliczki św. Nepomucena. Niestety porosło sosnami.  Grodzisko otoczone jest z trzech stron pozostałością fosy, na pozostałym odcinku rolę jej spełnia dolina rzeki Suminy ze stawami. Sam Kopiec to nasyp w kształcie elipsy o długości 19 m i szerokości 10 m, stanowiącej część byłego majdanu. Niewielu mieszkańców  domyśla się bogatej historii tego miejsca. Bowiem starsi mieszkańcy już nie przekazują młodemu pokoleniu legendy o powstaniu Górek. Legendę można przeczytać na tablicach przy kapliczce lub przy Alei Dębowej, której elementy pokrywają się z opisem i faktami o wieży.

Henryk Postawka